Duszność może być oznaką zaburzeń układu krążenia lub oddechowego. Towarzyszy ona zwłaszcza przewlekłym chorobom oskrzeli i płuc. Jak ocenić, czy duszność świadczy o niedotlenieniu? Kiedy konieczne jest wezwanie karetki? W jakich chorobach potrzebne są pulsoksymetr i koncentrator tlenu?
Co to jest saturacja?
Saturacja (łac. saturatio) znaczy wysycenie krwi tętniczej tlenem.
Kiedy wysycenie to jest zbyt małe w stosunku do potrzeb organizmu, najczęściej pojawia się duszność. Niewyjaśnionym dotąd paradoksem jest, że niektórzy chorzy na COVID-19 mimo saturacji na poziomie 50–60% nie skarżą się na duszność – mimo że tak niska saturacja wymaga natychmiastowej hospitalizacji. Pulsksymetr prawidłowo założony na palec najszybciej zmierzy wartość natelenienia SPO2 tj. saturacji we krwi.
Jakie są normy saturacji?
Norma saturacji dla osób zdrowych to 95–98%, a u osób powyżej 70. roku życia – 94–98%. Wynik pomiaru poniżej 94% u osoby zdrowej może wzbudzić niepokój. Natomiast saturacja utrzymująca się na poziomie 90% świadczy o konieczności natychmiastowej pomocy medycznej i tlenoterapii.
Jaki jest związek między dusznością a saturacją?
Duszność jest objawem subiektywnym. Oznacza to, że niektóre osoby odczuwają ją przy całkowicie prawidłowej saturacji, na przykład z powodu zaburzeń nerwicowych czy silnych przeżyć. Inne natomiast mogą nie odczuwać duszności pomimo obniżenia saturacji i, co za tym idzie, niedotlenienia tkanek. Przeważnie jednak spadek saturacji powoduje większą lub mniejszą duszność. Bardzo duże niedotlenienie w sposób obiektywny objawia się sinicą – wówczas nie ma wątpliwości, że poziom saturacji jest alarmująco niski. Jednak i tu są wyjątki: sinica może wystąpić z opóźnieniem i być mniej wyraźna u osób z niedokrwistością (anemią) z powodu mniejszej liczby erytrocytów i mniejszego poziomu hemoglobiny – czerwonego barwnika, dzięki któremu krew może transportować tlen.
Przyczyny duszności
1. Niewydolność układu krążenia
- w przewlekłej niewydolności serca płyn, który nie może zostać przepompowany przez serce, zalega w płucach, utrudniając przenikanie tlenu do krwi
- przyczyną nagłej duszności mogą być zawał serca, napady arytmii czy astma sercowa.
2. Przewlekłe choroby układu oddechowego
- Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP)
- Astma oskrzelowa
- Rak płuca
3. Choroby zakaźne układu oddechowego
- zapalenie płuc
- zapalenie oskrzeli
- zaawansowana gruźlica płucna lub gruźlica opłucnej.
4. Niedokrwistość
5. Silne bodźce emocjonalne lub bólowe albo nerwica prowadzące do hiperwentylacji, czyli zbyt szybkiego oddychania. Saturacja nie jest wówczas obniżona.
Kiedy jest potrzebny pulsoksymetr?
Pulsoksymetr to proste i tanie urządzenie, które każdy może mieć w domu. Służy ono do zbadania saturacji – czyli poziomu nasycenia krwi tętniczej tlenem. W razie nagłego, niedającego się opanować ataku kaszlu lub duszności wskazuje, czy konieczna jest natychmiastowa wizyta w szpitalu. Pomaga też w ocenie, czy należy rozważać tlenoterapię, a w razie gdy tlenoterapia już została zlecona – jest konieczne do monitorowania jej efektów. Sprawdzi się zatem nie tylko w przypadków pacjentów chorych na COVID-19 czy inne groźne zakaźne choroby układu oddechowego, lecz także u osób borykających się z przewlekłymi chorobami układu oddechowego, między innymi POChP, astmą oskrzelową, rakiem płuca, mukowiscydozą i gruźlicą płuc oraz opłucnej.
Urządzenie emituje fale świetlne o określonej długości, przez co mierzy odsetek hemoglobiny związanej z tlenem. On zaś wskazuje na nasycenie krwi tlenem. Aby pomiar był możliwy i wiarygodny, nie można używać aparatu, mając pomalowane paznokcie. Poza tym należy usiąść lub się położyć i nie poruszać palcem, na który założony jest pulsoksymetr. Wynik pojawia się niemal natychmiast, zdarza się jednak, że początkowo jest zaniżony. Dlatego dla pewności najlepiej kontynuować pomiar przez minutę lub dwie.
Wskazania do tlenoterapii
Tlen jest lekiem przepisywanym danemu choremu według zaleceń lekarskich. Podstawowym wskazaniem do przewlekłej tlenoterapii jest stwierdzenie niewydolności oddechowej. Mianem tym określa się stan, w którym uszkodzenie układu oddechowego jest tak duże, że uniemożliwia odpowiednią wymianę gazową w płucach, co powoduje hipoksemię (niedotlenienie). Dlatego samo stwierdzenie duszności nie wystarczy, jest ono jednak impulsem do tego, aby w pierwszej kolejności wykonać badanie pulsoksymetrem lub – w razie poważnych objawów i pobytu w szpitalu – od razu gazometrię. Na niewydolność oddechową wskazuje ciśnienie parcjalne tlenu (paO2) mniejsze niż 60 mmHg i zwykle jest ono wskazaniem do tlenoterapii.
Co to jest koncentrator tlenu?
Koncentrator tlenu to urządzenie służące do tlenoterapii, stosowane w zależności od wskazań w domu lub w szpitalu. Zwiększają one stężenie tlenu, wykorzystując wyłącznie tlen pobierany z powierza. W Polsce są najczęściej stosowanym przez chorych i najbardziej ekonomicznym źródłem tlenu.
Podczas wyboru koncentratora warto zwrócić uwagę na jego głośność i zużycie prądu, ponieważ przeważnie urządzenie pracuje co najmniej przez 15 godzin.
Mając koncentrator, musimy ustawić zalecony przez lekarza przepływ tlenu, który wyraża się w litrach na minutę (l/min). Musimy też pamiętać o okresowej wymianie filtrów. Lekarz wspólnie z pacjentem ustala optymalny dla niego sposób podawania tlenu: za pomocą wąsów tlenowych lub maski. Zaletą maski jest precyzyjne dawkowanie stężenia tlenu, zaś wadą trudniejsze jedzenie i mówienie, a w nocy – zsuwanie się z twarzy. W trakcie korzystania z tlenu trzeba zachować dystans od kuchenek gazowych i innych źródeł ognia, ponieważ grozi to zapaleniem się tlenu tuż przy twarzy i poparzeniem.
Duszność w POChP
W wyniku rozwoju przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP) dochodzi do nieodwracalnego zwężenia oskrzeli (obturacji), co utrudnia przepływ powietrza do płuc i z powrotem. To zaś stanowi jedną z przyczyn duszności w POChP. Druga przyczyna tkwi w płucach. Ich tkanka (przede wszystkim oskrzelików oddechowych) stopniowo ulega zniszczeniu: pojawiają się pęcherzyki rozedmy, czyli drobne „dziurki”. W miarę postępu choroby ubytków tych jest coraz więcej, a to nasila duszność. Oskrzela natomiast coraz łatwiej zapadają się w czasie wydechu. W zaawansowanej fazie POChP występuje niewydolność oddechowa. Ponieważ oskrzela i płuca nie działają prawidłowo, nieprawidłowa jest też zawartość gazów oddechowych we krwi. Kiedy saturacja jest niewystarczająca, konieczna staje się przewlekła tlenoterapia. Aż 80% osób stosujących domową terapię tlenem stanowią chorzy na POChP. W bardzo zaawansowanym stadium choroby i podczas jej zaostrzeń narasta stężenie dwutlenku węgla, który jest nieskutecznie usuwany w trakcie wydechu. Mogą na nie wskazywać uczucie zmęczenia i senność, dlatego jeśli wystąpią, konieczna jest pomoc medyczna. Często w takich wypadkach konieczne staje się dołączenie do tlenoterapii mechanicznego wspomagania wentylacji – nieinwazyjnego (BiPAP) albo inwazyjnego, polegającego na wprowadzeniu rurki do tchawicy (intubacji).
Duszność pojawia się i narasta w miarę postępu choroby. Najczęściej początkowo nie daje uchwytnych objawów, można jedynie zaobserwować coraz większe ograniczenie wydolności wysiłkowej. Chory zauważa na przykład częstszą potrzebę „łapania oddechu” podczas wchodzenia po schodach. W najbardziej zaawansowanym stadium duszność występuje również w spoczynku.
Przewlekłe leczenie tlenem poprawia jakość życia chorych na POChP i przedłuża je. Kwalifikowaniem do domowego leczenia tlenem, a następnie opieką nad pacjentami zajmują się lekarze specjaliści pracujący w poradniach domowego leczenia tlenem. Do poradni tych kierują lekarze rodzinni, pneumonolodzy lub lekarze opiekujący się pacjentem w szpitalu po wypisie z oddziału. Bezpośrednim wskazaniem jest wynik gazometrii krwi tętniczej, która pozwala obiektywnie ocenić wydolność oddechową.
Duszność w astmie oskrzelowej
W astmie oskrzelowej dochodzi do napadów skurczu mięśni oskrzeli. W ich wyniku oskrzela i oskrzeliki ulegają gwałtownemu zwężeniu, a do płuc dociera mniej powietrza i trudniej wykonać wydech. Pociąga to za sobą nagły spadek saturacji krwi i duszność.
Takie napady, którym towarzyszą kaszel i duszność, najczęstsze są w nocy i wczesnym rankiem. Jeśli astma reaguje na leczenie, a pacjent się do niego stosuje, możliwe jest całkowicie normalne funkcjonowanie. Jednak w astmie ciężkiej, zwłaszcza opornej na glikokortykosteroidy, dochodzi do poważnych zaostrzeń. Mogą one powodować spadek saturacji krwi, stopniowe pogarszanie się stanu układu oddechowego, a w najtrudniejszych przypadkach ciężką niewydolność oddechową. Dlatego ciężka postać astmy jest jednym ze wskazań do tlenoterapii.
Napady kaszlu i duszności w astmie powodują:
- alergeny (pyłki roślin, zarodniki grzybów, pokarmy i leki)
- zbyt duże zawilgocenie powietrza w mieszkaniu
- zanieczyszczenia powietrza w mieszkaniu i na zewnątrz (m.in. pyły tworzące smog)
- niektóre rośliny doniczkowe (np. prymulki)
Dlatego w profilaktyce napadów astmy pomagają oczyszczacze powietrza, które filtrują je ze szkodliwych alergenów i pyłów. Z kolei higrometry pokazują, jaki jest poziom wilgotności powietrza w pomieszczeniu. Utrzymanie odpowiedniej dla astmatyków wilgotności powietrza zapobiega też rozwojowi grzybów pleśniowych (również uczulających wiele osób).
Duszność w raku płuca
W raku płuca występuje hipoksemia (hipoksja), czyli niedotlenienie organizmu spowodowane niedoborem tlenu w tkankach. Prowadzi ona do uczucia duszności. Tlenoterapię stosuje się u chorych, u których duszność przebiega z hipoksemią. Należy zapewnić wysycenie krwi tlenem wyższe niż 90–92%. To, czy saturacja jest odpowiednia, monitoruje się za pomocą pulsoksymetru.
Duszność u chorych na raka płuca może mieć wiele przyczyn. Oczywiście, pierwszym krokiem do tego, aby skutecznie sobie z nią poradzić, jest ich rozpoznanie. Należy mieć na uwadze, że jednymi z przyczyn duszności u chorych na raka płuca są często choroby współistniejące i/lub powikłania leczenia przeciwnowotworowego. Mogą one doprowadzić do zmian zapalnych w płucach.
Duszność w mukowiscydozie
W mukowiscydozie, na skutek częstych infekcji oskrzeli i płuc, układ oddechowy stopniowo staje się niewydolny. Zaburzenia w pracy płuc występują aż 90% chorych. Mogą się rozwinąć odma płucna, sinica obwodowa czy krwioplucie. Tlenoterapię stosuje się w zaostrzeniach choroby i w zaawansowanej mukowiscydozie.
Duszność w gruźlicy
Chorzy, którzy mają rozległe zmiany w płucach, mogą odczuwać duszność. Najczęściej jednak skarżą się na nią osoby z gruźlicą opłucnej (najczęstszą odmianą gruźlicy pozapłucnej). Opłucna to błona, w której „zamknięte” są płuca. Składa się z dwóch blaszek: ściennej i trzewnej. Między nimi znajduje się wąska przestrzeń – jama opłucnej, w której w prawidłowych warunkach jest kilka mililitrów płynu, ułatwiającego ruchy płuc podczas oddychania. W gruźlicy opłucnej może się w niej jednak nagromadzić nawet kilka litrów płynu, co często wywołuje gorączkę, duszność, kaszel i ból w trakcie oddychania. Bezpośrednią przyczyną duszności jest w tym przypadku ucisk z zewnątrz powodujący zmniejszenie objętości płuc. Jeśli w przebiegu gruźlicy doszło do zaawansowanych zmian, powodujących niewydolność oddechową, wskazana jest tlenoterapia.
Co robić w przypadku duszności?
W przypadku duszności występującej w przewlekłych chorobach układu oddechowego leczeniem objawowym jest tlenoterapia, jeśli istnieją do niej wskazania. Jeśli duszność ma charakter przejściowy, wystarczy usunąć jej przyczynę (np. w astmie – zażyć lek rozkurczający oskrzela). Przydatne jest przyjęcie pozycji ułatwiającej oddychanie, np. półsiedzącej lub siedzącej. Zdecydowanie natomiast nie wolno leżeć. Pomocne bywa też skierowanie na twarz podmuchu powietrza z wiatraka czy po prostu szerokie otworzenie okna.
Jeżeli natomiast stwierdzono niewydolność układu oddechowego, konieczna jest przewlekła tlenoterapia. O ile stan pacjenta na to pozwala, najlepiej prowadzić ją w warunkach domowych, z użyciem koncentratora tlenu. Jednak fakt, że chory otrzymuje leczenie tlenem w domu, nie znaczy, że może korzystać z koncentratora w dowolny sposób. Wszelkie wytyczne podaje lekarz, tak jak w przypadku innych leków.
W przypadku bardzo nasilonej duszności i dużego spadku saturacji należy wezwać lekarza. Za wartość alarmową dla zdrowej osoby uznaje się spadek saturacji poniżej 94%. Świadczy ona o niedotlenieniu organizmu. Jeśli akurat nie mamy przy sobie pulsoksymetru, zwróćmy uwagę na liczbę oddechów: nie powinna ona przekraczać 25 na minutę. Przy zbyt szybkim oddychaniu chory nie może wypowiedzieć pełnego zdania bez zaczerpywania powietrza co chwila. O bardzo dużym niedotlenieniu świadczy zasinienie warg, języka, małżowin usznych i płytek paznokciowych.
