Na choroby układu oddechowego zapada coraz więcej dzieci. Najczęstszą chorobą przewlekłą wieku rozwojowego jest astma, z kolei najczęstszą przyczynę wizyt u pediatry stanowią ostre choroby zakaźne układu oddechowego. Chorobom układu oddechowego u dzieci sprzyjają niedojrzały układ odpornościowy i zanieczyszczenia powietrza. Warto poznać ich objawy, które są inne niż u dorosłych, i sposoby radzenia sobie z nimi.
Grupą szczególnie narażoną na zakaźne choroby układu oddechowego i na rozwój astmy oskrzelowej są dzieci w wieku 2–5 lat, których układ odpornościowy jest jeszcze niewykształcony, za to sporą część dnia spędzają w przedszkolach czy żłobkach, gdzie mają kontakt z patogenami w bardzo dużych ilościach. Choroby zakaźne układu oddechowego u dzieci najczęściej wywołują wirusy: rinowirusy, adenowirusy, koronawirusy, wirusy grypy i paragrypy, wirus RS oraz enterowirusy. Choroby o podłożu bakteryjnym są o wiele rzadsze, ale mają cięższy przebieg.
Do rozwoju chorób predysponuje także fizjologia: dzieci mają szybszy puls niż dorośli, szybciej oddychają i pobierają z powietrza więcej zanieczyszczeń niż dorośli. Stąd tak istotne jest wyposażenie szczególnie żłobków i przedszkoli w wysokiej klasy oczyszczacze powietrza, które są zdolne do wyłapywania nie tylko zanieczyszczeń, lecz także wirusów i bakterii. Częstą praktyką, która zagościła w wielu placówkach wraz z nastaniem pandemii i zdaje się utrwalać, jest też umieszczenie w szatni sterylizatora powietrza z lampą UV. Pozwalają one pozbyć się ogromnej ilości patogenów już na wejściu, tak aby nie były roznoszone dalej.
Najbardziej narażone na poważne powikłania zdrowotne są dzieci do 5. roku życia. Statystyki mówią nawet, że infekcje dolnych dróg oddechowych stanowią główną przyczynę zgonu dzieci w tej grupie wiekowej. Szczególnie niebezpieczne jest zapalenie płuc, na które co roku umiera ponad 1,5 mln dzieci. Ponieważ płuca i drogi oddechowe znajdują się na pierwszej linii frontu w kontakcie z otoczeniem, ryzyko chorób układu oddechowego rośnie tym bardziej, im bardziej jest zanieczyszczone powietrze. Według WHO co roku z powodu wdychania powietrza o bardzo złej jakości umiera 700 tys. dzieci poniżej 5. roku życia. W krajach takich jak Polska zbyt zanieczyszczone powietrze wdycha 50% dzieci.
Astma
International Respiratory Societies alarmuje – astma jest jedną z pięciu najpoważniejszych chorób układu oddechowego i najczęstszą chorobą przewlekłą wśród dzieci – cierpi na nią 14% dzieci na całym świecie. Astma rozwija się zwykle w wieku przedszkolnym i jest częstsza u chłopców. Jakie są objawy astmy u dzieci? Niestety, nie zawsze łatwo je rozpoznać. Do wizyty u lekarza powinny rodziców skłonić szybki, świszczący oddech, zapadanie się skrzydełek nosa w czasie oddychania lub przerywany płacz. W czasie napadu duszności dzieci często siadają na podłodze, podpierając się dłońmi, ponieważ w tej pozycji łatwiej im oddychać. W leczeniu astmy stosuje się na ogół leki w formie wziewnej. Jeden z dwóch najczęściej stosowanych rodzajów leków ma za zadanie zmniejszać stan zapalny, drugi zaś – zmniejszać obturację (skurcz) oskrzeli. Do zapobiegania zaostrzeniom i postępowi choroby konieczna jest wytrwałość i systematyczność, co nie zawsze – zwłaszcza w przypadku dzieci – jest proste. Przyjmowanie leków wziewnych przez dzieci ułatwiają inhalatory o przyjaznych kształtach – np. sympatycznych zwierzątek. Z ich pomocą można zastosować większość leków podawanych w astmie. Skłonność do zachorowania na astmę jest w pewnym stopniu dziedziczna i najczęściej wiąże się z uczuleniem na alergeny. Z kolei z czynników środowiskowych największy wpływ mają zanieczyszczenia powietrza. Jeśli już dojdzie do rozwoju astmy u dziecka, należy się zatroszczyć o to, by oddychało powietrzem o możliwie najlepszej jakości. W pozbyciu się pyłów (m.in. tworzących smog) i pyłków, a także drobnoustrojów sprawdzają się oczyszczacze powietrza o kilkustopniowej filtracji. Dużym problemem jest leczenie ciężkiej postaci astmy, które poważnie utrudniła pandemia COVID – to właśnie ci pacjenci wymagają najwięcej czasu i uwagi, których nieraz zabrakło dla pacjentów niezarażonych koronawirusem. W tej grupie szczególnie istotne jest zapobieganie zaostrzeniom choroby poprzez usuwanie z powietrza zanieczyszczeń.
Zapalenie oskrzeli
Na zapalenie oskrzeli najczęściej chorują dzieci do 2. roku życia – może im się zdarzyć nawet kilka takich infekcji w roku. Zapalenie oskrzeli jest na ogół spowodowane przez wirusy i przebiega łagodniej niż zapalenie płuc. Tylko u 3% dzieci z zapaleniem oskrzeli konieczny jest pobyt w szpitalu. Na ogół objawy zapalenia oskrzeli początkowo przypominają przeziębienie: pojawia się suchy kaszel i katar. Kaszel po kilku dniach przechodzi w wilgotny i jest szczególnie uciążliwy przed snem. Kiedy gromadzi się bardzo dużo wydzieliny i dziecko nie może jej odkrztusić, dochodzi do wymiotów. Mogą się pojawić świszczący oddech, duszność i ból w klatce piersiowej albo jeden z tych objawów. Szczególnie pomocne są nawilżacze powietrza i inhalatory. Z pomocą tych drugich można stosować często zalecane przez lekarzy, zwłaszcza u najmłodszych pacjentów, nebulizacje z solą fizjologiczną. Wykorzystuje się je również do podawania leków ułatwiających odksztuszanie wydzieliny. Pomocne jest też oklepywanie pleców w pozycji, w której klatka piersiowa dziecka jest ułożona poziomo. Dłonie podczas oklepywania powinny przybrać kształt łódeczki.
Zapalenie płuc
Zapalenia płuc przytrafia się maluchom i przedszkolakom do 5. roku życia zdecydowanie częściej niż starszym dzieciom. Inaczej niż w przypadku zapalenia oskrzeli, większość dzieci młodszych i połowa dzieci po 5. roku życia z zapaleniem płuc jest leczona w szpitalu, ponieważ choroba ta może u nich przebiegać ciężej. Im młodsze dziecko, tym większe prawdopodobieństwo, że zapalenie płuc wywołały wirusy. Reguła ta nie dotyczy jednak noworodków, u których częstsze są zakażenia bakteryjne. Objawy zapalenia płuc u dzieci, które powinny zaalarmować rodziców, to: suchy kaszel, duszność, ból w klatce piersiowej, osłabienie i pogorszenie samopoczucia. W typowym bakteryjnym zapaleniu płuc występuje dodatkowo gorączka przekraczająca 38,5 stopni Celsjusza, w atypowym zaś – niewielkie podwyższenie temperatury ciała. Atypowe zapalenie płuc może się rozwijać powoli, nawet przez 2–3 tygodnie i objawiać się podobnie jak przeziębienie. Może, choć nie musi, pojawić się kaszel: początkowo suchy, a następnie wilgotny. Może też występować świszczący oddech i duszność.
Ostre zapalenie gardła i angina
70–85% ostrych zapaleń gardła i migdałków podniebiennych jest wywołanych wirusami, zwłaszcza u młodszych dzieci, i może być wynikiem przeziębienia. Zaleca się wówczas leczenie objawowe. Natomiast 15–30% zapaleń gardła i migdałków u dzieci powodują bakterie i jest ono wówczas określane jako angina. Dominującym objawem anginy jest silny ból gardła, szczególnie dotkliwy przy połykaniu i mówieniu. Angina zwykle ogranicza się do gardła, natomiast infekcje wirusowe znacznie częściej rozprzestrzeniają się również na okoliczne tkanki, nierzadko powodując między innymi katar i kaszel. Charakterystyczna dla anginy jest też wysoka gorączka, sięgająca nawet 39 stopni Celsjusza. Angina wymaga leczenia antybiotykami. Wydaje się, że priorytetem nie powinno być ustalanie rodzaju bakterii, która wywołała chorobę u konkretnego dziecka – na wynik posiewu trzeba bowiem czekać nawet kilka dni, a w tym czasie stan dziecka może się pogorszyć, może ono przy tym zarażać otoczenie. W anginie najważniejsze jest szybkie podanie antybiotyku i kontynuowanie leczenia tak długo, jak zaleci to lekarz. Wyleczenie tej choroby do końca jest bardzo ważne. Do najpoważniejszych powikłań niedoleczonej anginy należą zapalenie ucha środkowego i mięśnia sercowego. Dlatego w razie gdy podejrzewamy nieskuteczność leczenia – nawet mimo przyjmowania przez dziecko antybiotyku w dawce zaleconej przez lekarza – powinniśmy ponownie zwrócić się o pomoc medyczną. Być może konieczny będzie inny antybiotyk. W każdym rodzaju ostrego zapalenia gardła pomocna jest nebulizacja. Sól fizjologiczna ułatwia oczyszczanie nie tylko gardła, ale i całych dróg oddechowych z patogenów, i łagodzi ból oraz dyskomfort, ponadto nawilża drogi oddechowe.
Alergiczny nieżyt nosa
Za alergiczny nieżyt nosa odpowiada stan zapalany błony śluzowej nosa spowodowany nadmierną reakcją układu odpornościowego na alergen. Alergiczny nieżyt nosa to najczęstsza choroba alergiczna na świecie. I choć sama w sobie nie jest poważna, o ile nie prowadzi do powikłań, 2–3-krotnie zwiększa ryzyko rozwoju astmy. W zależności od czasu trwania objawów wyróżniamy całoroczny nieżyt nosa (przy uczuleniu na alergeny całoroczne, takie jak roztocza kurzu domowego) i sezonowy nieżyt nosa (katar sienny), który pojawia się w reakcji na pylenia roślin powodujących uczulenie. Objawy to najczęściej wodnisty katar, mogą się jednak pojawić zatkanie nosa i zaburzenia snu w wyniku niedrożności nosa, a także zmęczenie. W leczeniu alergicznego nieżytu nosa można stosować leki obkurczające śluzówkę nosa – ale tylko w jego początkowej fazie, gdyż zbyt długo podawane, leki te przynoszą efekt odwrotny od zamierzonego: dochodzi do przekrwienia błony śluzowej i jeszcze większego opuchnięcia. Pomocne jest również płukanie nosa hipertonicznym roztworem wody morskiej. Lekarze często zalecają stosowanie glikokortykosteroidów podawanych donosowo – można je stosować przez dłuższy czas. Aby przyniosły efekt, należy je podać po udrożnieniu nosa (po wypłukaniu go z wydzieliny i, w razie dużego nieżytu, po zastosowaniu leku obkurczającego błonę śluzową), wciągając lek do nosa i odchylając głowę ku tyłowi.
Ostry nieżyt nosa
Ostry nieżyt nosa to jedna z najczęstszych chorób wieku dziecięcego, przebiegająca ciężej niż u dorosłych, dla których jest to po prostu katar. Charakterystycznym i bardzo uciążliwym dla dziecka objawem jest obrzęk błony śluzowej nosa, który może spowodować nawet całkowitą jego niedrożność. To z kolei uniemożliwia prawidłowe oddychanie (przez nos) oraz bardzo utrudnia jedzenie. Pozostałe objawy to katar, początkowo wodnisty, a następnie gęsty (na koniec może być żółty) i kichanie. Dolegliwościom tym może (zwłaszcza u najmłodszych) towarzyszyć gorączka. Ostry nieżyt nosa czasami trudno odróżnić od alergicznego. Jeśli objawy ustępują po 4–7 dniach i katar gęstnieje w trakcie przebiegu choroby, wskazuje to na infekcyjne tło. Nieżyt nosa może towarzyszyć zapaleniu oskrzeli, płuc, płonicy czy krztuścowi. Sprzyjają mu zbyt suche i zanieczyszczone powietrze oraz dym tytoniowy. Dlatego wskazane jest – w każdej grupie wiekowej – zwiększenie wilgotności powietrza w pomieszczeniach i nawilżanie śluzówek najlepiej za pomocą nawilżacza powietrza. Lekarz może też zalecić inhalacje solą fizjologiczną (zwłaszcza u niemowląt), stosowanie leków obkurczających błonę śluzową nosa i glikokortykosteroidy donosowe. Aby zapobiec nieprzyjemnemu podrażnieniu skóry wokół nosa spowodowanemu spływaniem wydzieliny i częstym wycieraniem nosa, dobrze jest często smarować jego okolice maścią majerankową.
