Od lat 20. ubiegłego wieku do oceny rozwoju dzieci oraz młodzieży stosowane są standaryzowane tabele, które nazywamy siatkami centylowymi. Mimo upływu lat i modyfikacji, którym ulegają, wciąż pozostają narzędziem powszechnie stosowanym przez specjalistów.
Do czego służą siatki centylowe?
Pomiar długości/wysokości oraz masy ciała to standard monitorowania wzrastania i rozwoju dziecka, a później nastolatka. Siatki centylowe są podstawowym narzędziem oceny rozwoju fizycznego, zdrowia oraz stanu odżywienia. Pozwalają na odrębną ocenę wzrostu, masy ciała oraz wskaźnika BMI w odniesieniu do grupy rówieśniczej, czyli w tym przypadku innych dzieci urodzonych w tym samym roku kalendarzowym.
Historia i powstawanie siatek centylowych
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w latach 2006-2007 opublikowała nowe standardy oceny rozwoju dzieci w wieku 0-5 lat. Same prace nad tym projektem rozpoczęto na początku lat 90. XX wieku. Stwierdzono wówczas, że używane dotychczas narzędzia są niedoskonałe i wymagają aktualizacji. Wynikało to m.in. ze znacznych różnic między dziećmi, u których dokonywano pomiarów. Rozbieżności dotyczyły sposobu żywienia w okresie niemowlęcym - część dzieci była żywiona wyłącznie mlekiem modyfikowanym.
Podążając za rekomendacjami ekspertów, zorganizowano wieloośrodkowe badania. Prowadzono je łącznie przez sześć lat, w krajach z różnych regionów świata (Brazylia, Indie, Ghana, Norwegia, Oman oraz USA). Skrupulatnie przestrzegano zasad zbierania danych, aby uzyskać jak najrzetelniejsze wyniki.
Dzieci wchodzące w skład tej grupy badawczej żyły w takich warunkach społeczno-ekonomicznych, które umożliwiały im realizację ich potencjału rozwojowego. Były to dzieci urodzone z pojedynczej ciąży, o czasie, nieobarczone chorobami. Dodatkowo w wywiadzie nie występowały czynniki środowiskowe, które mogłyby wpływać negatywnie na rozwój dziecka. Jednocześnie ważnym kryterium kwalifikacji była także gotowość matki do przestrzegania zaleceń żywienia dziecka (wyłączne lub dominujące karmienie piersią co najmniej 4 miesiące oraz kontynuowanie tego karmienia do roku życia dziecka). Rodzicielki zakwalifikowanych dzieci nie paliły także tytoniu w ciąży.
Punktem wyjścia do opracowania tych standardów było stwierdzenie, że rozwój dzieci w pierwszych latach życia w każdym z tych krajów jest podobny. Koniecznym do spełnienia warunkiem pozostaje zapewnienie im odpowiedniej opieki oraz zaspokajanie potrzeb biologicznych (w przypadku jedzenia definiowane jako karmienie mlekiem matki).
Po publikacji nowych standardów ponad 100 krajów na przestrzeni lat podjęło się próby ich adaptacji oraz wdrożenia w życie. W przypadku Polski ten proces odbył się w 2009 roku i Konsultant Krajowy w Dziedzinie Pediatrii zaakceptował stosowanie standardów WHO w odniesieniu do dzieci w wieku 0-5 lat.
Jednocześnie w Polsce znane są również siatki centylowe OLAF i OLA. To narzędzie jest wypadkową danych standardu WHO dla dzieci w wieku 0-3 lata oraz informacji zebranych na reprezentatywnej próbie dla populacji polskiej w wieku 3-18 lat. Projekt badawczy, który umożliwił zebranie tych danych, trwał przez blisko pięć lat i dotyczył całego kraju. Co ciekawe – owocami tego projektu są także siatki centylowe dotyczące wysokości ciśnienia skurczowego i rozkurczowego u dzieci.
Oprócz tego można spotkać się także z przypadkami używania siatek centylowych regionalnych, np. tych powstałych na podstawie wyników badania krakowskich dzieci.
Jak odczytywać siatki centylowe?
Narzędzie do oceny prawidłowości wzrastania u dzieci jest łatwo dostępne a przy tym stosunkowo proste w użyciu. Równocześnie znaczenie odczytanych wartości bywa niejasne dla samych zainteresowanych, którymi są rodzice. Na wizycie uzyskują informację o centylu, w którym dziecko się znajduje, ale często nie mają okazji dowiedzieć się, co to tak konkretnie oznacza.
Zacznijmy od tego, w jaki sposób korzystać z siatek centylowych.
Na przykładzie: dziewczynka 162 cm wzrostu, 40 kg, 14 lat.
Na skali x, poziomej linii dotyczącej wieku odszukujemy liczbę 14. Następnie na osi y dotyczącej wzrostu szukamy wartości 162 cm. Punkt przecięcia dla tych parametrów wypada na linii oznaczającej 50. centyl.
Co dokładnie oznacza 50 centyl? To informacja, że 50% dzieci będących w tym wieku ma niższy wzrost. Tak samo działa to w przypadku niższych i wyższych wartości – 25 centyl oznacza, że 25% dzieci w tej grupie wiekowej ma niższy wzrost.
Jak widać na ilustracji, krzywe linie widoczne na siatce tworzą zakresy. Są to kanały rozwojowe i odpowiadają małym, średnim oraz dużym wartościom danej cechy. W przypadku regularnych odczytów połączenie punktów umożliwia określenie harmonijności rozwoju dziecka pod kątem danej cechy (np. wzrostu). Wówczas jeśli ta krzywa nadal przebiega w jednym kanale, możemy mówić o harmonijnym tempie rozwoju tej cechy.
Wartości 3 i 97 centyla przyjmowane są jako dolna i górna granicy normy. Jednocześnie kanał centylowy 3-10 i 90-97 należy traktować jako pogranicza normy. Wymagają one obserwacji i często dodatkowych kontrolnych badań klinicznych dziecka (szczególnie w przypadku centyla 3-10).
Informacje, które możemy uzyskać dzięki siatkom centylowym
Siatki pozwalają dostrzec nieprawidłowości rozwojowe, które tak naprawdę mogą wynikać z wielu przyczyn. Przykładowo monitorując tempo zwiększania się wysokości dziecka, w przypadku nieadekwatnych przyrostów, specjalista po dokonaniu wnikliwego wywiadu prawdopodobnie zleci wykonanie dodatkowych badań, np. stężenia hormonu wzrostu.
Jednocześnie monitorowanie masy ciała pozwala ocenić ryzyka wystąpienia zarówno niedowagi, jak i nadwagi oraz otyłości. Polskie dzieci są tymi, które tyją najszybciej w Europie. Szybkie zauważenie problemu i wdrożenie interwencji w postaci zmiany nawyków żywieniowych całej rodziny to szansa na to, by dziecko czy nastolatek z nadmierną masą ciała nie zostało otyłym dorosłym. Nacisk należy wówczas położyć nie na odchudzanie, tylko kształtowanie prozdrowotnych postaw. Nauka lepszych wyborów żywieniowych czy zachęcanie do podejmowania lubianej aktywności fizycznej jest pożądanym kierunkiem działań specjalisty.
